3.–5.11.2015 lágiduvvui 10th Fennoscandian Exploration and Mining Levis Gihttelis Suoma bealde Sámis. Dát lea joatkka artihkkalis "In it for the long run", mii prentejuvvui Ávviris 05.11.2015, ja muitalii ovddit konferánssaid birra ja mo lea mannán ruvkefitnodagaiguin mat doppe ožžo stuora rámi.
3 jagi áigi, 2012 skábmamánu 4. b. dáhpáhuvai biraslihkuhisvuohta mii lea vearrámusaid gaskkas mat leat leamaš Eurohpas. Talvivaara nihkkel ja uránaruvkkes Nuorta-Suomas bieđganii buođđu ja hirbmat ollu mirkočáhci golggai meahccái ja čáhcedahkii. Ádjánii logi beaivvi garra bargu bissehit suođđama, ja 5 mánu maŋŋil bođii fas ođđa suođđan. Dát lihkuhisvuohta suorganahttii ollu olbmuid sihke Suomas ja eará riikkain, ja Suoma minerálaealáhussii dat lea olles roassu. Fahkkestaga olles ruvkedoaibma massii luohttevašvuohta, ja buohkat oidne ahte juoga ferte dahkat.
Boađus Talvivaara-áššis lea ahte álggahuvvui Kestävän kaivostoiminnan verkosto dahje Ceavzilis ruvkedoaimma fierpmádat. Dasa leat searvan measta buot bealit main lea beroštupmi ruvkeáššiin: Suoma ruvkefitnodagaid searvi, Suoma luonddugáhttenlihttu, Suoma Sámediggi, WWF, Suoma stálle- ja metállabuvttadeaddjit, Suoma metállabargiid lihttu, Sámi leanastivra, Suoma guovloeiseválddiid lihttu, Suoma innovašuvdnafoanda, Suoma industriijainvesteren ja eanandolliid ja vuovdeoamásteddjiid lihttu.
– Talvivaara-ášši haga dát ii livččii vejolaš, lohka Eero Yrjö-Koskinen, gii lea fierpmádaga váldočálli. Easkka dalle buohkat ipmirdedje ahte ii sáhte joatkit nugo ovdal ja juoidá ferte dahkat. Ruvkekonferánssas son ovdanbuvttii fierpmádaga barggu ja oaččui dan bealis konferánssa bálkkašumi.
Fierpmádaga galgá váldit sihke fitnodagaid, stáhta, bargiid, luonddu ja sámiid beroštumiid vuhtii ja danne dieđusge ii leat nu álki soabadit. Muhto dán rádjái sii leat soabadan muhtin unnimus stándarddain maid buot ruvkkit fertejit čuovvut. Ulbmil lea nuppi bealde dahkat ruvkedoaimmaid eanet ceavzilit, unnidit birasváikkuhusaid, nannet bargosihkkarvuođa ja olbmuid mielbarggu. Nuppi bealde fas lea ulbmil unnidit riidduid industriija ja servvodaga gaskkas ja veahkehit sihkkarastit sosiálalaš doaibmadohkkeheami ("licens to operate"). Servviide mat bealuštit luonddu ja eará ealáhusaid dát sáhttá dieđusge leat čuolbma: Galget go sii kanaliseret sin barggu dákkár orgánaide ja veahkehit veahá vai baicce ráhččat almmolaččat váhágis ruvkkiid vuostá. Beaivi maŋŋil konferánsa bođii diehtu ahte Suoma Sámediggi lea geassádan ovttasbarggus. "Sámedikki ulbmil ii leat ovddidit ruvkedoaimmaid", cealká ságadoalli Tiina Sanila-Aikio.
FEM lea Eurohpa stuorimus ruvkedáhpáhus, máilmmis lea dušše PDAC Kanadas mii lea stuorit. Dat geat bohtet dohko leat vuosttažettiin ruvkefitnodagat ja fitnodagat mat vuvdet gálvvuid ja bálvalusaid siddjiide. Dasa lassin muhtin dutkan- ja oahpahusásahusat, erenoamážit ledje máŋggas Suoma deháleamos ruvkeskuvllas, Oulus. Sámi áirasat eai oidno oasseválddiid gaskkas, eai ge luonddugáhttensearvvit. Stuora oassi logaldalliin lei fitnodagat mat muitaledje sin doaimmaid ja plánaid birra. Álu lei buriin beliin sáhka, jus oba namuhedje birasáššiid, de lei vai čilget man ceavzilit, ruoná ja birasustitlaččat sin doaimmaid lea. Buot alimus dán gilvvus lei norggalaš Nordic Mining, mii čilgii ahte buot sin doaimmaid lei "minerals for a sustainable future", vaikko sii leat plánen bálkestit 250 mill. tonna bázahusaid merrii ja ožžon stuorimus vuostálastima norgga ruvkehistorjjás. Ii oktage fitnodat mieđihan ahte lea dárbu bargat earáláhkái go sii leat dadjan dán rádjái.
Áidna logaldalli gii lei veahá rávnnji vuostá, lei ruoŧŧelaš ruvkeveterána Bengt Ljung, gii humai smávva ruvkkiid birra. Son logai ii dárbbaš leat nu ahte mii dušše hukset stuorit ja stuorit ruvkkiid ja deponiijaid, muhto mii sáhttit maiddái bargat unna ruvkkiiguin smávva mašiinnaiguin eatnama vuolde, gos eai baljo šaddá váikkuhusaid lundui. Son čujuhii ovdamerkii guovllus gos son lei bargame unna golleruvkkiin. Dat lea Ran čearus Liksjuo (Lycksele) suohkanis, ja bohccuin lea doppe dálveguohtuneana. Dan dihte sii barget eatnama alde dušše fal geasset, ja dálvet dušše eatnama vuolde. Minerálahivvodat maid váldet olggos jagis leat unnit go LKAB buvttada Gironis ovtta beaivvis, muhto dattetge dát ruvke lea unnimusat seamma gánnehahtti goluid ektui. Ljung logai sis lea buorre oktavuohta boazosámiiguin ja ahte lea dehálaš váldit sin beroštumiid ja vuoigatvuođaid vuhtii. Dákkár oainnuid ii gullon muđui beare dávjá dán konferánssas.
Ealáhusmeassuide gullá dieđusge presenteret ođđaseamos teknologiija. Muhto lei unnán teknologiija mii ovdanbuktojuvvui lávddis. Deháleamos lei ođđa vuohki identifiseret minerálaid bovrensiskkosiid bilitkeahttá daid. Munnje lei maid miellagiddevaš oaidnit instrumeantta maid sáhttá álki guoddit mielde meahccái ja moadde sekunddas mihtidit makkár vuođđoávdnasat leat muhtin geađggis ja man stuora proseanta lea guđesge. Muhto áibbas ođđa teknologiija dat ii leat. Haddi dušše fal 30000 – dađe bahábut euro ii ge ruvnno. Dan maid eanemusat ohcen – teknologiija mii sáhttá veahkehit bargat nu ahte ruvkket addet unnit váikkuhusaid lundui, vealtit kemikáliaid ja separeret ođđa ja boares millejuvvon geađgemássaid – dakkáriid ii báljo lean. Galledin stuora suoma mašiidnabuvttideaddji Metso čájáhusa. Sin kataloga čájehii ahte sis lei miellagiddevaš reaiddut dán oktavuođas, muhto sin áirasat meassus eai nagodan vástidit ja čilget daid. Konklušuvdna ferte leat ahte meassu ii ge konferánsa buktán min ovddosguvlui čoavdit deháleamos čuolmmaid, ii fal boares ruvkevurkkiid ávkkástallama, ii ge dálá ruvkkiid mirkoluoitimiin, ii ge plánemii boahttevaš ruvkkiid mat sáhttet ávkkástallat resurssaid buorebut.
Norggas ii leat mineráladutkanprográmma, vaikko máŋggas leat sávvan dan. Ledje ollen oalle guhkás plánemiin dákkár prográmma, muhto minerálastrategiijas ráđđehus bissehii dan barggu 2013:s. Suomas fas álggahuvvui mineráladutkanprográmma 2011:s njuolga suoma minerálastrategiija čuovvuleapmin. Dát prográmma, mii eŋgelasgillii gohččoduvvo "Green Mining", ovdanbuktojuvvui konferánssas. Olles 97 prošeavtta leat bidjon johtui, 44 almmolaš prošeavtta ja 53 iešguđet fitnodagaid siste. 30 dain presenterejuvvojit prográmma katalogas, mii čájeha ahte vaikko ii sáhte gohččodit buot prošeavttaid erenoamáš "ruonán", de leat muhtin hui miellagiddevaš prošeavtta, mat jus dáid bohtosat geavahuvvojit sáhttet veahkehit unnidit ruvkkiid luonddubilidemiid. Erenoamáš mearkkašanveara lea prošeakta mii iská ruvkedoaimmaid bázahusaid ávkkástallama. Sullasaš prošeavttat ledje dutkanásahusat sávvan Norggas, muhto dáppe ii háliidan eiseválddit eai ge fitnodagat searvat dasa.
Stuorimus áirrasgoddi Norggas lei Norges Geologiske Undersøkelse (NGU), mii áŋgirit márkanasttii Norgga geavatkeahtes minerálahivvodagaid. Sullasaš dahke vástideaddji ásahusat Ruoŧas, Suomas, Ruonáeatnamis, Ruoššas, Tažikistanas og Kirgisias (!) Buohkain ledje stuora ivdnás kárttat mat čájehedje sin riikkaid riggodagaid. Kárttat measta čurvojedje ruvkefitnodagaide: Boađe váldit min!
EU-riikkas Suomas lei EU dieđusge mealgadit mielde, ja prográmmas lei EU-kommišuvnna ovdasvástideaddji ávnnasáššiin, gii muitalii mo EU bargá sihkkarastit ahte iežaset doarvái minerálaávdnasiid: Šiehtadusat eará riikkaiguin vai oažžut sis dárbbašlaš ávdnasiid, nannet EU-riikkaid iežaset minerálabuvttadusa ja lasihit metállaid resirkulerema. Go buot davviriikkaid dál áigot garrasit lasihit ruvkedoaimmaid, de lea hui čielggas ahte sis lea EU:a doarjja dasa.
Na ba Talvivaara? Golbma jagi lihkohisvuođa maŋŋá dát ii lean fáddán konferánssas, ja namuhuvvui dušše fal hui oanehažžan, dalle vai deattuhit ahte ođđa suođđan Gihttela golleruvkkes ii lean eisege nu stuoris go Talvivaaras. Roassu maŋŋá galggašii vuordit ahte olles doaibma livččii bissehuvvon ja guovlu buoremus lági mielde čorgejuvvon. Muhto nu ii šaddan. Reastaluvvama maŋŋá suoma stáhta šattai oamásteaddjin ja bijai fas ruvkke johtui. Fitnodat lea ohcan beassat luoitit mirkočázi jávrái, muhto ii leat vel ožžon lobi. Dat mii lea jáhkkemeahttun lea ahte eai dušše áigo joatkit ruvkedoaimma, muhto maiddái geahččaleami sirret metállaid riššasuvrrain ja bakteriaguin. Ovdal dat ii leat doaibman nu bures, muhto jus dát lihkostuvvá, dat mearkkaša ahte sáhttá šaddat gánnehahtti maiddái ávkkástallat máŋga eará geafes málmmaid. Erenoamážit Ruoŧas lea stuora beroštupmi atnit dán teknologiija. Mo seammás galggašii nagodit doalahit alla ruoná ja ceavzilis profiilla, lea váttis ipmirdit. Baicce lea álkit ipmirdit manne Talvivaara lea šaddan ášši man birra sihke suoma, ruoŧa ja norgga minerálaealáhus háliida vealtit hupmamis.
Artihkkalis Talvivaara birra čállá ruoŧŧelaš girječálli Arne Müller: "... mu mielas leat máŋga siva dasa ahte olbmot geat beroštit ruvkeáššiin galget maiddái gozihit ovdáneami Talvivaaras." Mii sáhttit duođaid dadjat seammá buohkaide geat beroštit das mii Norgga ruvkeplánain sáhttá šaddat.
(Artihkal lea prentejuvvon Ávviris 11.11.2015;)
På norsk
