Les Bind 1, Bind 2, Bind 3, Bind 4
I løpet av få år har det skjedd ei stor endring i argumentasjonen for å auke mineralutvinninga. Mens det tidligare blei argumentert mest med arbeidsplassar og inntekter til samfunnet, blir no «det grøne skiftet» brukt som eit hovudargument.[1] Med dette har grunngivinga for meir gruvedrift nådd eit høgare nivå – Det er spørsmål om ikkje mindre enn klodens framtid, solidaritet med framtida og derfor må vi alle ofre noko for fellesskapet. Meir idealistisk – og meir falskt – kan det knapt bli.
I 2014 vedtok Finnmark fylkesting ein mineralstrategi. Denne nemner ikkje «det grøne skiftet» med eit ord. I 2019 vedtok fylkestinga i Nord-Noreg ein felles nordnorsk mineralstrategi. Her går «det grøne skiftet» som ein raud tråd gjennom heile strategien, og «Nordnorsk råd sin visjon for denne mineralstrategien er å utvikle en bærekraftig mineralindustri i Nord-Norge for å bidra til gjennomføring av det grønne skiftet.»[1a] Gjennomføringa av «det grøne skiftet» er altså ikkje mindre enn hovudmålet for strategien, og samtidig hovudargumentet for at vi må auke mineralutvinninga. Grunngivinga er endra, men konklusjonane er akkurat dei same.
« I samband med klimaendringar og behovet for å komme bort frå fossile energikjelder har «Det grøne skiftet» blitt eit svært utbreidd slagord. Det er omfamna av så godt som alle politiske parti, av miljørørsla og mineralnæringa. Kva som ligg i uttrykket er det derimot delte meiningar om. I Noreg blei uttrykket lansert av journalisten Anders Bjartnes i 2012. I 2015 brukte han det som tittel på ei bok, og same året blei «det grønne skiftet» kåra av Norsk Språkråd som «årets nyord». Det er likevel ikkje slik at Noreg kan ta heile æra for dette, det har også tidligare internasjonalt vore brukt uttrykk som «The Green Change» og «The Green Transition».
Uttrykket har fått plass i Store Norske Leksikon på nett: «Grønt skifte betyr generelt forandring i mer miljøvennlig retning. Begrepet har foreløpig ingen presis definisjon, men har fått fotfeste i språket og er mye brukt både i politisk retorikk og i mediene. ... Begrepet har fått økt aktualitet som følge av de globale miljø- og klimautfordringene.».[1b]
NHO har laga sin eigen definisjon, klart tilpassa eigen politikk og «næringslivet» sine interesser: Det grønne skiftet: En endringsprosess som handler om å øke verdiskapingen med mindre samlet miljøpåvirkning og utslipp.[2]
Nokre brukar uttrykket om all endring til mindre miljøskadelig produksjon og forbruk, men først og fremst er det brukt om produksjon og forbruk av energi. I prinsippet er dei fleste samde om at skadeverknadane ved å basere mesteparten av energiforbruket på jorda på fossile kjelder som kol, olje og gass er så store at vi må legge om til andre energikjelder. Det er likevel alt anna enn semje om korleis dette skal gjennomførast. Her kan vi grovt skilje mellom to hovudretningar:
«Det grøne skiftet» kan brukast til å argumentere for auka bruk av dei minerala som trengst for fornybar energiproduksjon. Men ikkje nok med det. Det kan også brukast til å argumentere for auka mineralutvinning generelt, slik regionaldirektøren for NHO i Sogn og Fjordane brukar det grøne skiftet som argument for rutilutvinning ved Førdefjorden.[4]
31.oktober 2018 arrangerte Bodø kommune ein konferanse under tittelen Mineraler for det grønne skiftet – i den smarte byen. I invitasjonen står det: «Gruveindustrien er den viktigste aktøren for gjennomføringen av det grønne skiftet.»[5]
Uansett om vi støttar oss til den eine eller andre tolkinga, vil «Det grøne skiftet» vere ein overgang som tar lang tid. Når langt over halve verdsproduksjonen av elektrisk kraft og enno større del av framdriftsmidla for transport til lands og til vanns går på forbrenning av kol, olje og gass, lar det seg ikkje legge om over natta. Likevel er det klare tendensar og tildels store satsingar, og om dette slår gjennom for fullt vil det ha store verknadar for bruk og utvinning av mineral.
Kolkraftverk i Konin, Polen.
(Foto: SL)
Fram til for nokre år tilbake var det ein konstant auke i kolutvinning på verdsbasis. Størst har auken vore i Kina og India. Så har verdsproduksjon og forbruk gått noko ned, men det er ikkje eintydig, og dei aller siste åra har kolutvinninga auka igjen. [5a] Utvinning og forbrenning av kol var ein sentral del av den industrielle revolusjonen. Landet der det heile begynte, England, la allereie på 1980-talet ned mesteparten av kolgruvene sine, og har og redusert forbruket av kol.
Mange land held framleis fast på kol som kraftkjelde. I Polen er framleis det aller meste av kraftforsyninga og store delar av bustadoppvarminga basert på kol. I tillegg til dei tradisjonelle djupe underjordsgruvene driv ein både der og i Tyskland utvinning av brunkol i dagbrot med gigantiske maskinar, og det blir stadig opna nye kolgruver.
I USA har president Donald Trump avlyst alle tiltak mot klimaendringar og ønsker derimot å auke produksjonen av kol og gi løyve til store naturinngrep for utvinning i dagbrot.
Det som teller aller mest i verdsmålestokk er India og Kina. Her blir det stadig bygd nye kolkraftverk. Mens Kina dei siste åra har satsa stort på vindkraft, ser India ut til å framleis å satse mest på fossile brennstoff.
For olje og gass er heller ikkje utviklinga eintydig. Sjølv om det blir snakka mye om overgang til andre energikjelder, er fakta at det aldri har blitt brukt så mye olje i verda som i 2018. Norske styresmakter held hardnakka på at den norske olja er så rein at den må vi få halde fram å utvinne til det er tomt, eller så lenge det løner seg, som statsministeren seier.
Vil eit «grønt skifte» frå fossile til «fornybare» energikjelder føre til mindre eller meir gruvedrift?
Det er i første rekke på to område det blir satsa på å redusere utsleppet av CO2:
– Produksjon av elektrisk kraft
– Bruk av drivstoff i transportmiddel
Desse heng nøye saman, om ein elektrifiserer bilane, men med straum produsert av kolkraftverk, går vinninga opp i spinninga.
NGU seier i heftet «Mineraler for det grønne skiftet»:
«Enkelte metaller og mineraler har ekstra stor betydning for gjennomføring av det grønne skiftet. Det gjelder stoffer som er absolutt uunnværlige i klima- og miljøvennlig energiproduksjon, mineraler som brukes direkte i miljøøyemed, og stoffer som sikrer effektiv produksjon av teknologi med et minimum av inngrep og forbruk. Mange grunnstoffer og mineraler med unike egenskaper er nødvendige for den økende grad av elektrifisering av transportsektoren, og de trengs i stadig større mengder. Vi kaller dem «grønne mineraler» og ser på noen av dem her. ... Både geologisk kunnskap, ressursforståelse, politisk vilje og regulering er nødvendig for å sikre at verdens økende behov for slike grunnstoffer kan dekkes med et minimum av inngrep i natur og kultur.»[6]
Slik blir det argumentert for at det miljøvenlige i dag er å starte flest mogleg nye gruver. Men held det? Gruvedrift er i seg sjølv ei stor kjelde til utslepp av CO2 og dette utsleppet er aukande, fordi samtidig som forbruket av mineral aukar pr. person, så aukar også uttaket av berg pr. tonn ønska mineral. Ein naturlig del av eit grønt skifte ville da vere ein plan for å redusere gruvedrifta. I praksis skjer det motsette.
Vi skal sjå litt på nokre av dei aktuelle satsingsområda innafor produksjon og forbruk av kraft.
Dei første vindkraftverka som blei sett opp i Noreg var ganske små, som dette på Havøya i Finnmark, med bare 16 turbinar. Dei har ei navhøgde på 80 m, og var da dei blei sett opp i 2002 blant dei høgaste i verda. No blir det planlagt “parkar” med 2–300 turbinar og turbinar på opp til 250 m høgde.
(Foto: SL)
Vindkraft har vore sjølve det grøne flaggskipet, som tidligare blei ført fram av miljørørsla som alternativ til kolkraft og atomkraft. Seinare har så godt som alle politiske parti til høgre og venstre omfamna vindkrafta. Ho passar inn både i EU sine fornybarplanar og i EU-motstandarane sitt bilde av grøn og miljøvenlig kraft. Ingen kan vel da vere mot vindkraft? Likevel ser vi at vindkraftplanar møter større og større motstand, både i Noreg og mange andre land. Her skal vi la debatten ligge om korleis vindkraft verkar inn på landskap, dyreliv og menneske, men konsentrere oss om kva vindkraftutbygging betyr for forbruk av forskjellige mineral.
Her snakkar vi ikkje om vindmøller, som maler korn eller gjøre anna arbeid i jordbruket, men om vindturbinar som omgjør vindkraft til elektrisk kraft. Dei første vindturbinane var utvikla allereie heilt først på 1900-talet, men det er først etter 1980 at det har blitt satsa på vindkraft i stor målestokk. Motivet var først å bli meir uavhengig av fossile brennstoff, klima blei først seinare eit viktig argument. Den første satsinga var i Danmark og Tyskland, seinare kom USA og Kina. I Noreg blei den første «vindparken» etablert i 2002, og utbygginga tok fart etter innføringa av «grøne sertifikat» frå 2012. I Noreg står i 2019 vindkraft for mellom 2 og 3 % av elektrisitetsproduksjonen, mot omlag 41 % i Danmark, 20 % i Tyskland og 6 % i Kina.
Statistikkar over vindkraft oppgir på eine sida kapasitet, kor mye effekt turbinane ideelt kan levere. Dette målast i watt med forkortingane W, MW, GW. Dei vanligaste turbinane som er produsert i seinare år er på 3–4 GW, men det blir no bygd turbinar på opptil 8–10 GW. På andre sida måler ein kor stor den reelle energiproduksjonen er, dette målast i watt-timar, Wh, kWh, GWh og TWh. Det er ikkje noko enkelt forholdstal mellom desse, det varierer med vindforhold, type og vedlikehald av turbin m.m. For mineralforbruket er det installert effekt som teller, det er da vanlig å berekne kor mye som går med pr. MW eller pr. turbin på f.eks. 3,6 MW.
Eit vindkraftanlegg består av turbinar, som regel sett opp i klynger frå eit tital og opp til eit par hundre. Kvar turbin består av fundament, søyle, tre venger og ei kjerne (nacelle) med sjølve straumprodusenten eller generatoren.
Alle vindturbinar krev monalege mengder med mineral. Ein kan finne svært bastante påstandar om at kvar turbin brukar akkurat så og så mye, men desse tala er ikkje pålitelige om ein ikkje tar omsyn til at det finst fleire typar av turbinar med svært forskjellige behov.
Det er i hovudsak tre prinsipp som skiljer forskjellige typer av generatorar:
Dette gir ei rekke kombinasjonar, og dei forskjellige typene har svært forskjellig forbruk av forskjellige metall. Permanente magnetar brukar mye meir enn elektromagnetar av sjeldne jordmetall, særlig neodym og dysprosium, det same gjør direkte drift samanlikna med girdrift. På andre sida krev elektromagnetane langt meir koppar.
Mest kritisk er tilgangen på dei sjeldne jordmetalla. Tala på kor mye ein direkte dreven turbin med permanente magnetar brukar varierer svært, men eit nokolunde gjennomsnittstal seier rundt 250 kg pr. MW. Den samla installerte effekten i verdas vindturbinar ligg no på rundt 600 GW. Dersom alle turbinane var av denne typen, ville det krevje 150.000 tonn. No er dei ikkje det, men ein stadig større del er av denne typen, og om få år er det berekna at eit fleirtal av nyproduserte turbinar er slike. Bruken av neodym, praseodym tærer ikkje bare på reservane, den fører og til svært store forureiningar, både av jord, luft og vatn frå utvinningsstadane, som no er vesentlig i Kina og Australia. Når vindkraft blir presentert som klimavenlig, kan vi ikkje unngå å nemne at bare utvinninga av sjeldne jordmetall til 255 vindturbinar av denne typen ved 6 norske vindkraftverk står for utslepp av CO2 som tilsvarar årlig utslepp frå 23.000 bensinbilar.[7]
Vindturbinar brukar enorme mengder av koppar. Her er også vanskelig å seie sikre tal, men om vi skal stole på tala frå NGU seier dei omlag 10 t pr. MW. Dagens kapasitet i verda på 600 GW gir da 6 mill. t. koppar.
Aller mest blir likevel brukt av stål og betong. Stål blir brukt i dei fleste tårn og i boksane som generatorane står i, og til armering i fundamenta. Her kan det bli rundt 150 t jern pr. MW. I tillegg kjem legeringsmateriale i stålet. Betong blir brukt til fundament, nokre gongar og til tårn. Ein vesentlig del av betongen er sement, som blir produsert bl.a. av kalkstein under svært store utslepp av nettopp den CO2 som vindturbinane skulle sørge for å stoppe utsleppa av. I tillegg til dette kjem stort forbruk av mineral som aluminium, nikkel og bly. Til rotorblad blir det vanligvis ikkje brukt metall, men ein kombinasjon av karbonfiber og glassfiber med polyester som bindemiddel. Eit blad kan veie opp til over 30 tonn. Dette materialet er ikkje mogleg å resirkulere, det må brennast opp.
Det einaste som kan forsvare ei satsing på vindkraft er at denne krafta skal erstatte anna energiproduksjon, som anten skadar klimaet med å sleppe ut CO2, eller er for risikabel, slik som kjernekraft. Både frå vindindustrien og NVE blir vindkrafta framstilt som utsleppsfri. Men produksjonen av alle dei nemnde minerala er alt anna enn utsleppsfri, og i Australia er det berekna at før ein gjennomsnittlig turbin er sett i drift, har han gitt eit utslepp på omlag 242 tonn CO2. [8]
I tillegg kjem alle metalla til infrastruktur i tilknyting til vindmølleparken, til kraftlinjer, transformatorar, overvakingsstasjonar, kraner, lastebilar og spesialskip for transport av turbindelar. I alle fall for koppar går det meir til distribusjonen enn til produksjonen av straumen.
Vel kostar det mye av ressursar og natur å installere vindturbinanlegg, men så har ein da vel ei stabil energikjelde i all framtid? Så vel er det nok ikkje. Vindturbinar leverer energi når det bles sånn passelig mye, er det for liten eller for stor vind, leverer dei ingenting. Da er ein avhengig av at det finst andre kjelder som kan sørge for straumen, anten det er vasskraft eller dei forhatte kjernekraft og kolkraft. Og gjennomsnittlig driftstid for turbinane er berekna til 15-25 år, langt mindre enn alle andre kjente produksjonsmetodar for elektrisk kraft. Om ikkje vraka av turbinane skal stå og skrike i naturen i all framtid, kjem også arbeidet med demontering og brenning av vengene til å generere atskillig med utslepp.
Tanken var å avslutte dette kapitlet med ein enkel oversikt over kor mye den norske og internasjonale vindkraftsatsinga betyr for forbruket av forskjellige metall og mineral, helst samanlikna med andre former for energiproduksjon. Men det var ikkje så enkelt. Om det i det heile er mogleg vil det krevje eit langt større forskingsprosjekt. Det vi derimot kan seie heilt sikkert er at vindkraft manglar svært mye på å vere den utsleppsfrie energien som bl.a. NVE framstiller det som.[9]
Sola er ei enorm energikjelde og grunnlag for alt liv på jorda. Vi kan konsentrere og utnytte solenergien på forskjellig vis, direkte til lys og oppvarming eller til elektrisk kraft som brukast lokalt eller går ut på straumnettet.[9a] Til straumproduksjon kan ein bruke solceller (fotovoltaisk effekt) eller konsentrere solstrålene ved parabolanlegg. Mest brukt er solceller. Solcelleanlegg kan vere alt frå dei minste som f.eks. gir straum til ein kalkulator eller ei klokke, via anlegg på kanskje ein eller to m2 til å sette på hyttetaket og til store anlegg som dekker fleire dekar.
I prinsippet kan energien som sola gir til ein kvadratmeter av jorda gi like mye energi på eit år som ein får ved brenning av eit fat olje. Men verknadsgraden av solceller er ikkje særlig høg, dei forskjellige typane utnyttar gjerne 8–18 % av det innkomande sollyset. Det blir forska på auke av verknadsgraden men noko betre har enno ikkje kome i produksjon.
I solcellene er det først og fremst kvarts, som f.eks. kan komme frå Elkem Tana sine kvartsittgruver. Å reinske denne kvartsen krev svært mye energi, slik at før eit solcelleanlegg er klart til drift har det allereie produsert eit stort energiunderskot å ta igjen. I tillegg krevst og ei rekke andre mineral og metall. Det er forskjellige typar som brukar forskjellige metall, så alle treng ikkje alt, men til saman er i alle fall desse stoffa brukt i solcelleproduksjon: arsen, aluminium, bor, kadmium, kol, koppar, gallium, indium, jern, molybden, bly, fosfor, selen, tellur og titan.[10]
I Noreg blei produksjon av delar til solceller starta i 1996 av selskapet Fornybar Energi AS, som etter ein fusjon i 2000 skifta namn til REC. Seinare har dette blitt delt i forskjellige selskap, bl.a. REC Wafers, REC Solar og REC Silicon. Desse har til saman drive produksjon i Narvik, Glomfjord, Porsgrunn, Kristiansand, USA og Singapore. Rec Wafers var eit stort «industrieventyr», som med fabrikkar i Glomfjord og Herøya var verdas største produsent av multikrystallinske wafere til solceller. Men etter 3–4 års drift gikk selskapet konkurs i 2012. REC Silicon produserer no silisium i USA. REC Solar blei i 2014 overtatt av kinesiskeigde Elkem, og produserer solceller i Singapore og delar til desse i Porsgrunn og Kristiansand. Begge dei norske fabrikkane måtte i 2019 permittere store delar av arbeidarane på grunn av lite sal på produkta.
Ein viktig grunn til problema for produksjonen i Noreg er konkurransen frå Kina, som i dag har verdas tre største selskap innafor produksjon av solenergi. Kina har satsa veldig på utbygging av solkraft og nesten firedobla kapasiteten frå 2015 til 2018. Solenergi dekte i 2018 3,3 % av Kinas elektrisitetsproduksjon. På verdsbasis har det vore omtrent ei dobling i same periode og solenergi sto i 2018 for 1,8 % av elektrisiteten. Den raskt aukande produksjonen aukar presset på mineralutvinninga og mineralressursane. Eit eksempel er grunnstoffet indium, der etterspurnaden er forventa å auke til det 12-dobbelte innan 2050.[11]
I EU dekte solenergi 4,3 %, men der synest utviklinga å ha stoppa opp. I Norge er bruken av solenergi så liten at det nesten ikkje synest i statistikken.
"Global forsyning og etterspurnad etter Litium-ion-batteri i dag og i framtida og Europa sin del av produksjonen." Slik presenterer EU-kommisjonen denne illustrasjonen. Som det går fram her er begge delar ganske usikkert.
(Kjelde: EU / Joint Research Center)
Elektriske bilar blir lansert som eit miljøvenlig alternativ til bensin- og dieselbilar. Om vi bare ser på spørsmålet om lokal luftforureining, er elbilen i alle fall eit mindre miljøskadelig alternativ. I ei heilskaplig miljøvurdering er det likevel nokre andre moment som må med i rekninga:
For bilar som kjørast og ladast i andre land er miljøvinsten enno meir tvilsam. Om ein kjører el-bil i Tyskland eller Polen vil denne i all hovudsak gå på kolkraft, mens i Frankrike vil han gå på kjernekraft. Overgang frå bensin- til elbilar i desse landa vil føre til eit kraftig auka behov for straum, etter all sannsynligheit produsert med meir av det same. For den aller mest forureinande forma for energiproduksjon vil altså elbilar kunne gi ny etterspurnad og ny produksjonsauke.
Batteria i elbilar er gjerne av type litium-ion. Ei omlegging til elbilar over store delar av verda vil òg krevje ein enorm produksjon av batteri. Knapt nokon gong i historia har det blitt starta opp så store fabrikkar som dei som no er starta eller under bygging og planlegging. Den største til no er Tesla sine Gigafactory for batteri- og bilproduksjon, der to i USA er i drift og ein i Kina er under bygging. Den fjerde skal byggast i Europa, og politikarar frå ei rekke land står i kø for å få denne. Nylig prata den polske statsministeren direkte med Tesla-direktøren for å få fabrikken til Polen. Også ei rekke andre selskap satsar på elbilbatteri. I Sverige er selskapet Northvolt i gang med å bygge ein gigantfabrikk ved Skellefteå, noko som er ein av dei aller største industriinvesteringane i nordisk historie.Dette har ytterligare auka interessa i Sverige og Finland for å starte gruver etter mineral til slike batteri. Northvolt hevdar at det vil vere grunnlag for 100–150 batterifabrikkar i verda i same storleiken. [11a]
Litium er det lettaste metallet som finst og forskjellige litiumsamband blir brukt til ei rekke formål, bl.a. legeringar, smøremiddel og til medisinsk bruk. Den sterkast aukande bruken er til batteri. Litium-ion-batteri brukast i bl.a. mobiltelefonar, datamaskinar og batteri til elektriske bilar og syklar. Den auka etterspurnaden til batteri har ført til at prisen blei mellom 3- og 4-dobla på vel eit tiår. Som vanlig i marknaden kjem det tilbakefall og i 2019 har prisen gått ned igjen, men ein må likevel rekne med høge prisar og høg etterspurnad framover. Verdsbanken reknar med ei 15-dobling av litiumbehovet fram til 2050, bare for å oppfylle etterspurnaden frå bilindustrien.
I 2018 var utvinninga omlag 85000 tonn (målt i litiuminnhald)[12] Av dette står Australia for vel halvparten. Tilgjengelige ressursar er det svært delte påstandar om, bl.a. på grunn av samanblanding av «reservar» og «ressursar». Reservane er ein stad oppgitt til 13,5 Mt, mens dei meir usikre ressursane er omlag 40 Mt. Tilsvarande sprikar tala på kor mye produksjonen vil auke, og kor mange år vi har tilgjengelige ressursar. I alle fall vil det vere svært vanskelig å oppdrive nok litium til å forsyne heile verdas bilpark med litiumbatteri.
Mye av utvinninga skjer i Sør-Amerika, i store saltsjøar i ørkenområde, der litiumhaldig sand kan gravast opp med enkle middel og kjørast inn i separeringsanlegg. Eit stort problem her er at gruvedrifta brukar opp det vatnet som er tilgjengelig, slik at jordbruket og naturen tørkar inn.
I Europa er det i dag minimal utvinning av litium, under ein prosent av verdsproduksjonen skjer i Portugal. I Finland er det store planar på veg. Her kjøpte allereie i 2008 det norske selskapet Nordic Mining opp aksjemajoriteten i selskapet Keliber som hadde sikra seg utvinningsrettar i Kaustinen og Kokkola i Österbotten. Noverande tidsplan seier drift i 2020. (Sjå kapittel om Finland.) Keliber hevdar å ha reserver som vil kunne gi eit betydelig tilskot til verdsproduksjonen. I Sverige blei det bare i 2016–17 gitt 27 leiteløyver for litium, i stor grad til australske og kanadiske selskap. For eit par år sidan blei det kjent at det er funne ein stor ressurs av litium i Tyskland.
Kobolt brukast no mest i litiumionbatteri som litiumkoboltoksyd (LiCoO2) og som legeringselement i stål. Tidligare blei det mye brukt til blåfarging, og ein gong var Noreg blant verdas leiande produsentar av kobolt, ved Blaafarveverket på Modum. Men det er lenge sidan og no er det heilt andre kantar av verda som står for utvinning av dette metallet. Den største produsenten er Kongo med omlag 60 % av verdsproduksjonen. Kobolt finst i relativt små konsentrasjonar i lag med andre metall og utvinnast ofte som biprodukt ved kopparutvinning.
Som nemnd tidligare i denne boka har det vore mye problem rundt koboltutvinninga i Kongo, med kolonisering, lausriving og krigar der både utanlandske makter og gruveselskap har vore involvert. Mye av koboltutvinninga foregår ved uoffisielle gruver, med stort innslag av barnearbeid, farlige arbeidsforhold og store giftutslepp.[13] Men ingenting så galt at det ikkje kan utnyttast: Både i Noreg og Sverige blir no planar om koboltgruver marknadsført under merkelappen «etisk kobolt».
Ei undersøking gjort av forskarar ved National History Museum i England seier at om vi innan 2050 skal elektrifisere heile verdas bilpark på omlag ein milliard bilar, vil det krevje ei auke på 350 % i årlig utvinning av kobolt.
Grafitt er det einaste av desse minerala som blir drive gruvedrift på i Noreg. Der har vi til gjengjeld Europas største gruve, Skaland på Senja. Denne gruva driv på avgrensa ressursar, og det er lite sannsynlig at dei vil forsere produksjonen for å tømme gruva tidligare. Derimot vil det blir meir aktuelt å starte grafittgruver andre stadar i Troms og Nordland. (Sjå bind 3.)
REE eller sjeldne jordmetall, særlig neodym og dysprosium blir brukt i magnetar i mange el-bilar. Desse blir i vår tid mest utvunne i Kina, der utvinning og raffinering skjer under svært helse- og miljøskadelige forhold. Dei har no blitt ein sentral del av handelskrigen mellom Kina og USA, da Kina skaffa seg tilnærma monopol ved å konkurrere ut så godt som all utvinning i andre land.
I Noreg er REE kjent bl.a. frå Fen-feltet ved Ulefoss i Telemark. Dette er einaste førekomsten i Noreg der det er aktuelle planar om utvinning, kombinert med ein fabrikk for raffinering av malm frå Fen og gjenvinning av REE frå brukte elektriske apparat.
Gruveselskapa som satsar på utvinning av desse og andre mineral for batteri reklamerer gjerne satsinga si som både grøn og etisk. Større betydning for investeringsinteressa er nok auken i pris på desse minerala. Som eksempel auka frå 2016 til 2018 prisen på kobolt med 240 % og litium med 150 %, mens prisen på vanadium blei 10-dobla frå 2015 til 2018. Sjølv om hovudtendensen er sterk prisstiging, har det i 2019 likevel kome teikn på at heller ikkje på dette området vil prisane vekse inn i himmelen – og halde seg der. [14]
Den fremste autoriteten vi har i Noreg på mineral er vel Norges Geologiske Undersøkelse, NGU. La oss derfor lytte til orda til tidligare adm. dir. Morten Smelror om kva vi vil trenge no når vi går inn i «ein ny steinalder»:
«Hvis sol, vind og vann skal kunne erstatte energien produsert fra olje, gass og kull og fra atomkraft står vi ovenfor en ny steinalder. Eksempelvis vil vi trenge 90 ganger mer aluminium og 50 ganger mer jern, kobber og ren kvarts for å kunne lage nok solceller og vindmøller. For å kunne møte etterspørselen etter stål, aluminium og kobber må vi mer enn tredoble produksjonen av disse metallene fram mot 2050. Rundt om på jorden finnes det tilstrekkelige store kvantum av de fleste metallene som kreves for et slikt paradigmeskifte. Økt gjenvinning må til for å møte den økte etterspørselen. Men gjenvinning er i seg selv energikrevende, og dette vil langt i fra være nok. Vi må finne nye forekomster og åpne nye gruver. Første steg må være å kartlegge hva som kan finnes i det gjenværende dårlig undersøkte områdene i vårt eget land og i Europa for øvrig.»[15]
Frå det som skal vere høgaste autoriteten på området er altså bodskapen at vi kan halde fram og tappe ut ressursar, det er mineral nok. Det han ikkje seier noko om er den energien som må til for å få ut desse minerala og dei enorme avgangsmassane som vil bli når vi skal tappe ut stadig fattigare ressursar.
NGU og Noreg er ikkje aleine. Også i andre land har gruvenæringa nytta «det grøne skiftet» til å komme på offensiven og kjempe for fleire gruver og sjølvsagt for mindre miljøkrav, da det å få i gang gruvedrift no er så viktig at det blir overordna alt anna.
I Sverige liksom i Noreg har gruveindustrien gitt full fart forover. Slagordet er at det er «klimatsmart» å sette i gang mest mogleg gruver.[16] Liksom i Norge har gruveforkjemparane fått støtte frå «miljøaktivistar» som set klimaet føre alt. Ein av dei er Elias Rosell, bloggar på «Supermiljøbloggen». Han hevdar at omlegging til fornybar energiproduksjon nødvendigvis betyr kraftig auka gruvedrift. Til dette svarar forfattaren Arne Müller: «Slutsats: Det behövs fler gruvor, gärna i Sverige. Ytligt sett är resonemanget rimligt, men det finns en fundamental svaghet. Behovet av att drastiskt förbättra hushållningen med metaller finns aldrig någonsin med i dessa resonemang. Samtidigt är detta en absolut nödvändighet om inte själva utvinningen av metaller ska få koldioxidutsläppen att skena. Dessutom börjar tillgången på vissa metaller, exempelvis koppar verkligen bli begränsad.
Jag kan ge några exempel på vad bättre hushållning med metaller handlar om. Ökat byggande med trä istället för stål och betong. Avstå från vissa byggprojekt, exempelvis fler externa köpcentra. Åtgärder för att minska antalet bilar. Åtgärder för att minska det totala behovet av transporter.
Det finns ett skäl till att branschen eller skribenter som Elias Rosell är ovilliga att ta upp denna sida av saken. Satsningar på att minska användningen av metaller och att under organiserade former förbättra hushållningen med dessa värdefulla ämnen i alla delar av ekonomin skulle oundvikligen komma i konflikt med de mest grundläggande marknadsmekanismerna.»
Istället har ett annat argument fått ökad styrka. En lång rad metaller är nödvändiga för omställningen til ett fossilfritt samhälle. Det handlar inte längre om bara de traditionella metallerna som järn, koppar, bly og zink. Nu har även ämnen som litium, kobolt, indium og neodym blivit höginteressanta. De behövs i elbilarnas batterier, vindkraftverk, solpaneler och all den elektronik som underlättar tilvaron. Nya gruvor är i själva verket ett måste för att nå til ett hållbart samhälle – det är den bild som sprids.» Arne Müller: Elbilen och jakten på metallerna, s.10